آنتیوخوس نهم (کیزیکنوس)، شاه بیست‌ویکم سلوکیان 👑🦅
آنتیوخوس نهم کیست؟ 📜
آنتیوخوس نهم با لقبِ مشهور «کیزیکنوس»—به یادِ سال‌هایی که در شهرِ کیزیکوس تربیت شد—از شاخهٔ فرزندانِ آنتیوخوس هفتم سیدتِس و کلئوپاترا تئا بود. او در نیمهٔ دومِ سدهٔ دوم پیش از میلاد به صحنه بازگشت؛ زمانی که امپراتوریِ پهناورِ سلوکی مدت‌ها بود از فلات ایران عقب نشسته و به شامات و چند بندر کلیدیِ مدیترانه فروکاسته شده بود. بازگشتِ کیزیکنوس به سوریه در حدودِ ۱۱۶ پ.م. جرقهٔ طولانی‌ترین جنگِ خانوادگیِ دیرسلوکی را زد: نبردِ پی‌درپی با پسرخاله‌اش، آنتیوخوس هشتم گریپوس. ⚔️
در چهره‌پردازی سکه‌ها، آنتیوخوس نهم خود را با القابِ اَپیفانس («جلوه‌گر») و گاه فیلوپاتور («پدر‌دوست») معرفی کرد؛ ترکیبی از دین‌نمایی و یادِ پدر که برای دلگرم‌کردنِ شهر–بازار کار می‌کرد. پرترهٔ دیادم‌دار، چانهٔ استوار، و پشتِ سکه‌ها با زئوس نیکه‌فوروس یا تیکهٔ انطاکیه، همان زبانِ رسمیِ مشروعیت در اواخر سلوکی بود: «پیروزی، بندرِ امن، راهِ باز». 🪙
ریشهٔ نزاع در روابطِ زناشوییِ بطلمیوسی–سلوکی هم بود: کلئوپاترا چهارم—شاهدخت بطلمیوسی—با آنتیوخوس نهم ازدواج کرد؛ کلئوپاترا تریفائنا—خواهرِ او و همسرِ آنتیوخوس هشتم—در ۱۱۲ پ.م. دستورِ کشتنِ کلئوپاترا چهارم را در دافنه صادر کرد؛ سالِ بعد، کیزیکنوس انطاکیه را گرفت و در انتقامِ خون، تریفائنا را به قتل رساند. بدین‌سان عشق و خونِ دربار به باروتِ میدان بدل شد. داستانِ آنتیوخوس نهم از همین‌جا رنگِ تراژدی خانوادگی می‌گیرد: دو شاخهٔ یک خاندان که شهرها، بندرها و مردم را بارها بین خود دست‌به‌دست می‌کنند. 😞
جغرافیای قدرت او بیش از همه شمالِ سوریه، کیلیکیه و پیرامونِ انطاکیه بود؛ ضرابخانه‌های تارسوس و انطاکیه بارها به نامِ او و رقیبش تیپ عوض کردند. اشکانیان در شرق میان‌رودان و ماد را نگه می‌داشتند و ارمنستانِ تیگران در آستانهٔ اوج بود؛ بنابراین کیزیکنوس باید در حیاط خلوتِ شامات می‌جنگید: پادگان، راه، گمرک. او شاهِ جنگ‌های برگشتی بود—هر پیشروی با یک عقب‌نشینی پاسخ می‌گرفت—و روایتِ سکه‌ها تلاش می‌کرد خستگیِ مردم را با نام و نماد التیام دهد. ✨
چهرهٔ انسانیِ کیزیکنوس در گزارش‌ها سرسخت اما عمل‌گراست؛ بازیگرِ شهری که با وزنِ نقره و نظمِ راه حکومت می‌کند، نه با خیالِ بازگشت به ایران. او می‌دانست که در اواخر سلوکی، «نامِ شاه» هر روز باید دوباره ضرب شود؛ اگر سکه خوب باشد و مواجب به‌وقت برسد، بازار آرام می‌ماند و تاج روی سر می‌مانَد. 🔔
مدت زمان حکومت آنتیوخوس نهم چقدر بود؟ ⏳🗓️
چارچوب زمانیِ سلطنتِ آنتیوخوس نهم از حدود ۱۱۶ پ.م. تا ۹۶/۹۵ پ.م. کشیده می‌شود؛ اما این یک خطِ مستقیم نیست، زنجیره‌ای از دوره‌های قبض‌وبسط است. می‌توان آن را در سه پردهٔ زمانی دید:
پردهٔ اول: بازگشت از کیزیکوس و آغاز جنگ (۱۱۶–۱۱۲ پ.م.)
کیزیکنوس از آسیای صغیر به سوریه بازگشت و جنگِ مشروعیت را علیه آنتیوخوس هشتم آغاز کرد. ضرابخانه‌ها در تارسوس و انطاکیه نخستین سکه‌ها را با القابِ آیینی ضرب کردند. کلئوپاترا چهارم هم‌پای شاهِ تازه شد؛ اما دستورِ قتلِ او در ۱۱۲ پ.م.، ضربه‌ای روانی و سیاسی بود که خون را به روایت افزود. هنوز مرزهای نفوذ دائم جابه‌جا می‌شدند و شهرها بیشتر از نامِ شاه به عیارِ نقره گوش می‌دادند. 🧭
پردهٔ دوم: انتقام، بازپس‌گیری‌ها و فرسایش (۱۱۱–۱۰۲ پ.م.)
کیزیکنوس با تصرفِ مقطعیِ انطاکیه، کلئوپاترا تریفائنا را کُشت و توازنِ ترس ساخت. اما گریپوس دوباره برگشت و سوریه میانِ دو شاخه تقسیم شد. اقتصادِ جنگ، تیپ‌های متغیرِ سکه و پادگان‌های گلوگاهی تصویرِ این سال‌هاست. در این دهه، بازگشت به ایران برنامهٔ واقعی نبود؛ مرزِ فرات مرزِ عملی بود. ⚖️
پردهٔ سوم: بازیگرانِ تازه و فرجام (۱۰۱–۹۶/۹۵ پ.م.)
کلئوپاترا سلِنه—شاهدختِ سیاست‌کارِ بطلمیوسی—در پیوندهای تازه نقشی پررنگ یافت (هرچند ازدواجِ مستقیمِ او با کیزیکنوس محل تردید است، وزنِ سیاسی‌اش در موازنهٔ شامات محسوس بود). در ۹۶ پ.م.، مرگِ آنتیوخوس هشتم کفه‌ها را لحظه‌ای برگرداند، اما سلوکوس ششم نیکاتور—پسرِ گریپوس—سر برآورد. کیزیکنوس در ۹۵ پ.م. در نبردی سرنوشت‌ساز شکست خورد و جان باخت. بدین‌سان بیش از دو دهه جنگِ تن‌به‌تن با یک ضربه پایان گرفت. 🥀
جمع‌بندی زمان: ۱۱۶ تا ۹۶/۹۵ پ.م.—در ظاهر طولانی، در باطن گسسته—روایتی از پادشاهیِ موجی که هر بار به ساحلِ انطاکیه نزدیک می‌شود و باز پس می‌نشیند؛ سیاستِ روزانهٔ سکه و راه، نه گسترشِ قاره‌ای. 🗺️
همسر آنتیوخوس نهم 💍👑
کلئوپاترا چهارم، شاهدختِ بطلمیوسی و همسرِ آنتیوخوس نهم، نقشی کلیدی در مشروعیتِ آغازین او داشت. حضورِ یک ملکهٔ بطلمیوسی کنارِ شاهِ سلوکی یعنی پیوندِ دو دودمانِ اسکندری؛ پیامی واضح به شهرها و بندرها که «پادشاهی در مدارِ بزرگِ جهانِ هلنیستی می‌چرخد». اما در ۱۱۲ پ.م.، با دستورِ کلئوپاترا تریفائنا—خواهرِ او و همسرِ آنتیوخوس هشتم—کلئوپاترا چهارم در دافنه کشته شد. این قتلِ معبدی جنگِ خانوادگی را از نبردِ سرزمین به خون‌خواهیِ شخصی ارتقا داد. 😔
پس از آن، روایت‌ها دربارهٔ ازدواجِ دوم برای کیزیکنوس یکدست نیست. نامِ کلئوپاترا سلِنه—شاهدختِ پرآوازهٔ بطلمیوسی—گاه در کنارِ او نیز دیده می‌شود، اما گزارش‌های معتبرتر نشان می‌دهند سلِنه در ۱۰۲ پ.م. با آنتیوخوس هشتم پیوند داشت و پس از مرگِ او به ازدواجِ آنتیوخوس دهم درآمد. آنچه بی‌چون‌وچرا روشن است: کلئوپاترا چهارم همسرِ قطعی و نخستِ آنتیوخوس نهم بود و مرگِ او گِرهِ سیاسی–احساسیِ اصلی این نزاع شد.
معنای سیاسیِ ازدواجِ کیزیکنوس:
-
اتصال به اسکندریه: حمایت‌های مالی–سمبلیک، هالهٔ «خونِ بطلمیوسی»، و دلگرمیِ شهرهای ساحلی.
-
رسانهٔ سلطنت: چهرهٔ ملکه کنار پرترهٔ شاه روی سکه‌ها و آیین‌ها، ضرباهنگِ مشروعیت را بالا می‌برد.
-
خطرِ دوگانه: وقتی ملکهٔ هم‌خونِ بطلمیوسی با شاخهٔ رقیب پیوند داشته باشد، زناشویی می‌تواند به باروتِ انتقام تبدیل شود—همان‌گونه که کلئوپاترا چهارم/تریفائنا کردند.
تصویرِ درباری: تالارِ انطاکیه، ملکهٔ جوان با تاجِ بلند، شاه با دیادم؛ بیرون، ضرابخانه می‌کوبد و صراف به طنینِ نقره گوش می‌دهد. نامِ ملکه در گوشِ بازار همان‌قدر مهم است که نامِ شاه. 🌟
نقشه ایران در زمان آنتیوخوس نهم 🗺️🐎
در ۱۱۶–۹۵ پ.م.، ایرانِ تاریخی به‌طور قاطع در دستِ اشکانیان بود. مهرداد دومِ اشکانی (۱۲۴–۹۱ پ.م.) با انسجامِ کم‌نظیر، میان‌رودان، ماد، هیرکانیه و شرقِ فلات را زیر چتر گرفت و شبکهٔ چاپاری–سوار را بر راه‌های شرقی تحمیل کرد. پس از او، هرچند رقابت‌های جانشینی پدید آمد، ستونِ شرقی همچنان پارتی ماند. برای سوریهٔ سلوکیِ کیزیکنوس، این یعنی: فرات مرزِ واقعیِ نفوذ است.
برداشتِ نقشه‌ای از آن روزگار:
-
میان‌رودان/بابل–سلوکیه بر دجله: حلقهٔ زرینِ اشکانی؛ انبارِ غله و نقره، گرهٔ کاروان‌ها و جای پای سیاست.
-
ماد/هگمتانه: دژهای گردنه‌ای، پاسگاه‌های چاپار، سواره‌نظامِ سبک؛ امنیتِ مسیر از سرعت و تیر می‌آید، نه از دیوار مرزی.
-
پارس و الی‌مایس: حکومت‌های بومی/نیمه‌مستقل با سکه‌های محلی؛ گاهی وابسته به اقتصادِ راه و بندر، گاهی سرکش.
-
باختریا: جهانی جدا با سنتِ یونانی–ایرانی که سال‌ها پیش از این از بدنهٔ سلوکی جدا شده بود.
کیزیکنوس با این واقعیت ژئوپلیتیک روبه‌رو بود: بازپس‌گیریِ ایران در توانِ عملی نبود. بنابراین استراتژیِ بقا چنین چیده شد: پاییدنِ انطاکیه و کیلیکیه، تأمینِ بندرهای فینیقی، ضربِ منظمِ نقره، و چینشِ پادگان‌ها در راه‌های گلوگاهی. تجارِ سوری ناچار بودند از شبکهٔ پارتی عبور کنند؛ سکهٔ سلوکی باید خود را با ریتمِ پارتی هماهنگ می‌کرد تا راه‌ها نلغزد. 🐫
تصویرِ مسیر: سپیده در قومس، مه بر گردنه‌ها؛ ظهر در هگمتانه، افسر جیره را می‌گشاید؛ عصر در شوش، انبار در را می‌بندد؛ شب در انطاکیه، چکشِ ضرابخانه می‌نوازد: تینگ! صدای هماهنگیِ شرق و غرب، بی‌آن‌که مرزی جابه‌جا شود. 🔔
فرزندان آنتیوخوس نهم 👶🏻
آنتیوخوس دهم ائوسِبس فیلوپاتور به‌عنوانِ پسرِ آنتیوخوس نهم شناخته می‌شود—شاهی که پس از مرگِ پدر، پرچم را بالا برد و به‌سرعت به رقیبِ فرزندانِ گریپوس بدل شد. مادرِ محتملِ او کلئوپاترا چهارم دانسته می‌شود؛ روایتی سازگار با زمان‌بندیِ ازدواج و کشته‌شدنِ او در ۱۱۲ پ.م..
فرزندانِ دیگر برای آنتیوخوس نهم با قطعیت ثبت نشده‌اند. گاهی نام‌هایی در منابعِ متأخر می‌آیند، اما سکه‌ها و اسناد معتبر تنها آنتیوخوس دهم را به‌روشنی تأیید می‌کنند. معنای سیاسی این تک‌فرزندیِ معتبر این است که تداومِ دودمان پس از مرگِ کیزیکنوس، به شخصِ ائوسِبس گره خورد؛ ملکهٔ کارکشته، کلئوپاترا سلِنه—بیوهٔ رقیب—در ادامه، در بازیِ وصایت و زناشویی نقشی محوری یافت و نخِ مشروعیت را به نسلِ بعد رساند.
شبکهٔ برادرانِ رقیب از سوی دیگر داغ بود: سلوکوس ششم، آنتیوخوس یازدهم، فیلیپ یکم، دیمتریوس سوم، آنتیوخوس دوازدهم—همه فرزندانِ گریپوس—هر یک فصلی کوتاه از پادشاهی نوشتند و ائوسِبسِ جوان باید میان این همه نام برای جا بازکردن می‌جنگید. فرزندِ کیزیکنوس بودن هم سرمایهٔ سیاسی بود و هم دینِ انتقام؛ نامِ پدر باید با سکه و شمشیر دوباره زنده می‌شد. ⚔️
مرگ آنتیوخوس نهم ⚔️🥀
پایانِ کیزیکنوس در ۹۵ پ.م. رقم خورد. پس از مرگِ آنتیوخوس هشتم (۹۶ پ.م.)، کیزیکنوس انطاکیه را لحظه‌ای بازپس گرفت، اما سلوکوس ششم نیکاتور—پسرِ بزرگِ گریپوس—با یورشِ سنگین برگشت. نبردِ پیرامونِ انطاکیه به شکستِ کیزیکنوس انجامید و شاه یا در میدانِ کارزار کشته شد یا در گریز به تیغِ دشمن تن داد—روایت‌ها در جزئیاتِ نهایی اختلافِ اندکی دارند، اما نتیجه یکسان است: مرگِ آنتیوخوس نهم و پایانِ یک فصلِ بلند از جنگِ خانوادگی.
اثرِ فوری این مرگ:
-
انطاکیه دوباره پرچم عوض کرد و تیپ‌های سکه به نامِ نیکاتور رفت.
-
آنتیوخوس دهم با شعارِ انتقامِ پدر برخاست و فصلِ تازه‌ای را در شامات گشود.
-
بازار—این داورِ خاموش—با گوش‌دادن به عیارِ نقره، نامِ تازه را پذیرفت؛ نظمِ راه مهم‌تر از نامِ پادشاه بود.
چرا این مرگ مهم است؟ چون گرهٔ روانیِ جنگِ کیزیکنوس–گریپوس را پاره کرد و میدان را به نسلِ بعد سپرد. حافظهٔ شهری آموخت که در اواخر سلوکی، سرنوشتِ تاج را یک رود، یک بندر، یک ضرابخانه تعیین می‌کند—نه هیبتِ یک نام. 🧠
مقبره آنتیوخوس نهم 🪦
آرامگاهِ شناخته‌شده‌ای برای آنتیوخوس نهم معرفی نشده است. مرگِ میدانی/گریزی، تعقیبِ داغِ رقیبان و آشوبِ جانشینی فرصتِ ساختِ یادمانِ سنگی را از میان برد. در اواخر سلوکی، ثبتِ نام‌ها روی نقرهٔ سکه و در دفاترِ دیوان انجام می‌شد، نه بر سنگِ کوه—برخلافِ آنتیوخوس یکمِ کوماگنه که نمرودداغ را ساخت.
آنچه امروز از کیزیکنوس می‌ماند:
-
سکه‌هایی با پرترهٔ دیادم‌دار و القابِ اَپیفانس/فیلوپاتور؛
-
روایتِ خون‌های درباری—کلئوپاترا چهارم/تریفائنا—که جنگِ خانوادگی را به میدانِ سیاست دوخت؛
-
ادامهٔ رشته به‌دستِ آنتیوخوس دهم که نامِ پدر را از نقره به شمشیر برد.
نتیجه: مقبرهٔ گمشده، تصویرِ دولتی گمشده را بازمی‌تاباند: سلوکیانِ شامات در پایانِ راه، نامِ خود را بر نقره زدند، نه بر سنگ. 🏺
سکه‌ها و تبلیغات شاهیِ آنتیوخوس نهم 🪙⚓️
سکه‌شناسی کلیدِ فهمِ سیاستِ نمایش در دیرسلوکی است. رویِ سکه‌های کیزیکنوس، چهرهٔ دیادم‌دار با بینیِ کشیده و نگاهِ مصمم دیده می‌شود؛ پشتِ سکه اغلب زئوس نیکه‌فوروس با نیکه در دست یا تیکهٔ انطاکیه بر صخره با اورنتس. لَنگرِ سلوکی—امضای دودمان—در میدان می‌درخشد. این زبانِ تصویری دو کارکرد دارد:
-
اقتصادی: اعلامِ عیار و وزنِ مطمئن، آرام‌کردنِ بازار و صراف، و تضمینِ مواجبِ پادگان.
-
تبلیغاتی: تکرارِ الوهیتِ حامی و یادِ پدر؛ اَپیفانس/فیلوپاتور دو بالِ آسمانی–خاندانی برای پروازِ نام است.
در سال‌های پیشروی و عقب‌نشینی، کیفیتِ ضرب و مونوگرام‌ها تغییر می‌کند: اقتصادِ جنگ روی سکه‌ها ردِ باریک می‌گذارد. نقره در شام پول نیست؛ روزنامهٔ جیبیِ دولت است. 🔔
جمع‌بندی 📚
آنتیوخوس نهم (کیزیکنوس)، شاه بیست‌ویکم سلوکیان، نمادِ فصلِ خون و نقره در پایانِ دودمان است. اگر پرسش این باشد که «آنتیوخوس نهم کیست»، پاسخ در سکه‌ها و میدان پیداست: شاهی سرسخت که از ۱۱۶ تا ۹۶/۹۵ پ.م. با آنتیوخوس هشتم گریپوس جنگید و سوریهٔ سلوکی را به دولتِ شهرها بدل کرد. مدت زمان حکومت آنتیوخوس نهم طولانی اما گسسته بود؛ دوره‌هایی از تصرفِ انطاکیه، انتقام‌های خونین و بازپس‌گیری‌های رقیب. در همسر آنتیوخوس نهم، کلئوپاترا چهارم نقشی تعیین‌کننده داشت و قتلِ او جنگ را شخصی–سیاسی کرد؛ ازدواج با کلئوپاترا سلِنه قطعی نیست و محلِ تردید باقی می‌ماند. در نقشه ایران در زمان آنتیوخوس نهم، اشکانیان از فرات تا فلات دستِ بالا را داشتند و بازارِ سوری ناچار بود با ریتمِ پارتی هماهنگ شود. فرزندان آنتیوخوس نهم با آنتیوخوس دهم معنا پیدا می‌کند؛ مرگ آنتیوخوس نهم در نبردِ پیرامونِ انطاکیه (۹۵ پ.م.) پایانِ آن فصلِ بلند بود؛ مقبره آنتیوخوس نهم شناخته نیست و یادمانِ او بیش از هر چیز در پرترهٔ سکه‌ها و روایتِ جنگِ خانوادگی مانده است. کلیدواژه‌های اصلی—آنتیوخوس نهم شاه بیست و یکم سلوکیان، آنتیوخوس نهم کیست، مدت زمان حکومت آنتیوخوس نهم چقدر بود، همسر آنتیوخوس نهم، نقشه ایران در زمان آنتیوخوس نهم، فرزندان آنتیوخوس نهم، مرگ آنتیوخوس نهم و مقبره آنتیوخوس نهم—در متن طبیعی نشسته‌اند تا خوانندهٔ جوان تاریخ را مثل یک رمانِ پرکشمکش دنبال کند: نام‌ها می‌درخشند، راه‌ها می‌لرزند، وزنِ نقره داوری می‌کند. ✨
